Door Kees de Waal (NLR), Matthijs Olde (NIDV). Dit artikel is eerder gepubliceerd in het tijdschrift Ruimtevaart, uitgegeven door de Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart NVR.

We hebben nog geen goed antwoord op de militarisering van nieuwe domeinen, zoals cyber en de ruimte”. Minister Bijleveld-Schouten windt er geen doekjes om tijdens haar presentatie van de Defensievisie 2035 in oktober. Volgens haar is Defensie nu niet voldoende toegerust op veranderende dreigingen en ontbreekt aanpassingsvermogen om met de onvoorspelbaarheid van de vijand om te gaan. Grote en serieuze woorden. De bewindsvrouw bevestigt in ieder geval de toenemende rol die ruimtevaart speelt in de hedendaagse informatiemaatschappij.

Dat satellieten niet meer zijn weg te denken in de huidige technologiegeoriënteerde samenleving is voor velen evident. Maar in welke mate die infrastructuur ons kwetsbaar maakt en om bescherming vraagt, is minder snel te beantwoorden. Volgens Michel Keuning, bestuurslid van SpaceNed, groeit het besef gestaag. Hij is ruim 24 jaar werkzaam bij het Koninklijke Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR) en zeven jaar geleden is hij overgestapt van het luchtvaartdomein naar ruimtevaart: “Ik heb voor ik de ruimtevaart in ging veel geleerd van en over Defensie, waarbij ik onder andere gewerkt heb aan de integratie van trainingsfunctionaliteit in de cockpit van de Joint Strike Fighter. Er was in die jaren weinig oog voor ‘space’ bij Defensie, het besef wat in en vanuit de ruimte kan was marginaal. Hoe anders is dat nu. Het belang en de potentie van ‘space’ voor Defensie werd voor mij duidelijk en wij hadden de juiste mensen in huis die nodig waren om Defensie te gaan ondersteunen”. Met zijn overstap heeft Keuning met zijn afdeling in samenwerking met TNO en Defensie de afgelopen jaren geholpen om die transitie in te zetten.

Peter Huis in ’t Veld van de NIDV heeft zelf lange tijd voor de Koninklijke Luchtmacht gewerkt en geeft nog een voorbeeld van het veranderde speelveld: “Ik heb bijna dertig jaar bij de luchtmacht gewerkt. Zeker in de beginjaren was er sprake van de dreiging uit het oosten. Buiten de verdediging tegen ballistische raketten, speelde ruimtevaart toen geen rol van betekenis binnen onze nationale veiligheid. Er was sprake van het leveren van conventionele airpower, dus het leveren van slagkracht vanuit de lucht, voor de verdediging van de landsgrenzen in samenwerking met de marine en de landmacht. Dat veranderde toen de krijgsmacht in toenemende mate gebruik begon te maken van satellietcommunicatie en -navigatie. Sindsdien is onze maatschappij als geheel sterk afhankelijk geworden van satellieten die een sleutelrol vervullen, zoals in de communicatie, navigatie, land- en tuinbouw, meteorologie en bewaking van het milieu. Daarmee is ook het belang van ruimtevaart voor Defensie sterk toegenomen”.

Veranderende zienswijze

Niet alleen de aandachtsgebieden binnen Defensie veranderden. Keuning: “Voor SpaceNed lag voorheen de nadruk enkel op wetenschap en economie waarbij vooral gekeken werd naar de relevantie voor ESA. Onlangs hebben we daarin onze koers bijgesteld, met meer maatschappelijke koppeling van onze activiteiten en een ‘breder’ ledenbestand. Ruimtevaart is daarin geen doel op zich. We richten ons op thema’s die de behoefte bepalen: defensie en veiligheid, wetenschap, maatschappelijk en economisch belang. Daarbij sluiten we aan bij de oproep aan staatssecretaris Mona Keijzer van Economische Zaken en Klimaat – zoals de Kamer verzocht tijdens de Algemeen Overleggen van de Tweede Kamer in 2018 en 2019 – om de Nederlandse industrie een breder perspectief te bieden door voor haar ruimtevaartbeleid meer aansluiting te zoeken bij haar collega’s van andere departementen.

“Ook voor de NIDV is in de loop der jaren de focus verschoven”, licht Huis in ’t Veld nader toe. “De stichting is in de jaren tachtig opgericht door meerdere ministeries binnen de Nederlandse overheid, namelijk het Ministerie van Defensie, Ministerie van Buitenlandse Zaken en het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. De reden van oprichting was om één aanspreekpunt te hebben voor de inschakeling van de Nederlandse defensie- en veiligheidsindustrie bij overheidsopdrachten. In de beginjaren van het bestaan van de NIDV was de naam NIID: Nederlandse Industrie Inschakeling Defensieopdrachten. Rondom de reorganisatie van de politie is hier de V van veiligheid bij gekomen omdat de NIDV zich ook is gaan richten op de politie en brandweer. Tegenwoordig speelt de NIDV een belangrijke liaisonsrol tussen bedrijven en overheid en zorgen we voor (internationale-) belangenbehartiging namens de Nederlandse industrie”.

Vechten voor een veilige toekomst

Minister Bijleveld besprak de Defensievisie in oktober en benadrukte dat keuzes nodig zijn. De wereld is sterk in beweging en de Defensievisie 2035 geeft inzicht in de uitdagingen waar de krijgsmacht voor staat. Het werk van Defensie verandert ingrijpend de komende decennia. Daarvoor moeten inderdaad keuzes worden gemaakt maar ook de (financiële) middelen beschikbaar worden gesteld. Space is in toenemende mate belangrijk voor de Nederlandse krijgsmacht en momenteel wordt er hard gewerkt aan een Defensie Space Strategie die de ambitie van Defensie verwoordt voor het gebruik van het militaire domein in space. In dit kader wordt er ook gekozen voor een sterkere Europese defensieopbouw (in november 2019 is ‘space’ uitgeroepen tot vijfde operationeel domein van de NAVO).

Participatie

De Defensievisie komt natuurlijk niet volledig uit de lucht vallen. Huis in ’t Veld: “De NIDV heeft begin 2020 een sessie georganiseerd waarbij 50 deelnemers input konden geven voor de Defensievisie. Daarnaast krijgt Defensie natuurlijk van verschillende kanten – ook ongevraagd – advies, wat gelukkig gewaardeerd wordt. Er zit simpelweg enorm veel kennis bij de kennisinstellingen en industrie”. Daar komt bij dat in het kader van het missiegedreven topsectoren- en innovatiebeleid in de zomer 2019 de KIA is gepubliceerd: de Kennis- en Innovatieagenda (KIA) Veiligheid. Overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven trekken daarin samen op, waarbij vijf deelprogramma’s de basis vormen voor vijf thema’s die SpaceNed en NIDV belangrijk vinden. Keuning: “Met de KIA kan de industrie samen met de overheid zich voorbereiden op het implementeren van de aanstaande strategie. Denk daarbij aan onderwerpen zoals ‘observatie vanuit de ruimte’ en ‘space situational awareness’. Dat laatste om een goed beeld te kunnen vormen van wat er zich in de ruimte afspeelt. We hebben overigens onlangs een subsidie gewonnen om een partnership omtrent het thema ‘Grond Gebonden Situational Awareness’ verder op te tuigen”.

Regeerakkoord

De Defensievisie geeft inzicht in wat Defensie nodig gaat hebben om zich aan de grondwettelijke taken te houden. “Dat is uniek als erfenis van de bewindspersonen zo vlak voor de verkiezingen”, stelt Huis in ’t Veld. “Het kabinet legt daarmee ook het initiatief om te gaan investeren bij hun opvolgers.”

Op 17 maart 2021 zijn de Tweede Kamerverkiezingen waarna partij(en) een nieuw regeerakkoord zullen opstellen. Keuning: “De coronacrisis is nog steeds niet ten einde en zal zeker zijn stempel drukken op de rijksbegroting. Het zou echter onverstandig zijn om het geld dat nodig is voor de invulling van de Defensievisie en Space Strategie te gebruiken om tekorten door de crisis op te vangen. SpaceNed en NIDV staan dan ook achter de visie van minister Bijleveld die niet alleen bijdraagt aan een veilige samenleving, maar ook aan nieuwe mogelijkheden met hoogwaardige werkgelegenheid voor het Nederlandse bedrijfsleven. Bovendien helpen defensieinvesteringen in space de industrie ook heel goed om uit de coronacrisis te komen!

Kansen

Huis in ’t Veld benadrukt dat ‘space’ niet meer is weg te denken uit hoe een land of gebied beveiligd of verdedigd wordt: “Satellietcommunicatie en -navigatie zijn als voorbeeld onmisbaar voor de krijgsmacht. Bovendien wordt veel informatie vergaard in de ruimte. Daardoor kan de krijgsmacht snel en goed gecoördineerd inspelen op wijzigende omstandigheden. Space is terecht een gamechanger in het militaire domein”. Daarbij leven we momenteel in roerige tijden stelt Keuning: “De ‘space race’ komt eigenlijk pas net op gang en de Europese Unie heeft tijdens het bewind van Trump voldoende signalen gekregen om meer op eigen benen te staan. Frankrijk neemt die verandering in de wereldpolitiek in ieder geval behoorlijk serieus”.

“Over de Fransen gesproken”, haakt Huis in ’t Veld in. “Hun luchtmacht heet sinds juli officieel ‘Armée de l’Air et de l’Espace.’ Eerder richtte de VS een Space Command op. Ook dat geeft een duidelijk signaal dat space in het militaire domein een prominente rol heeft gekregen.”

Samen sterker

SpaceNed en de NIDV hebben in juni 2020 een overeenkomst – een zgn. ‘Letter of Intent’ – ondertekend om hun samenwerking meer kracht bij te zetten. Voor beide brancheorganisaties was dit een logische stap aangezien veiligheid en ruimtevaart steeds meer met elkaar verbonden raken. Daarbij was er al een grote overlap van leden waardoor het bij elkaar brengen van de specialisme van beide organisaties een makkelijke keuze was.

De publieke en private infrastructuur van satellieten in de ruimte is van groot strategisch belang voor het functioneren van onze datagedreven samenlevingen. Deze is niet langer voorbehouden aan wereldspelers als de VS, Rusland, Europa, China en India. Door dalende lanceerkosten en miniaturisering is het lanceren van eigen (kleine) satellieten door private partijen en kleinere statelijke spelers mogelijk geworden.

Beide partijen kunnen met deze overeenkomst samen een effectievere bijdrage leveren aan het voorbereiden van een Nederlandse rol in internationale projecten op het terrein van ruimtevaart voor Defensie en Veiligheid, bijvoorbeeld in het kader van het Europese Defensie Fonds (EDF), Horizon Europe en het thema Veiligheid van het missie gedreven topsectoren- en innovatiebeleid. Hiervoor is een werkgroep Space van bedrijven opgezet waarin naar innovaties, nieuwe technologieën en marktkansen verder worden besproken en opgepakt door de deelnemende bedrijven.

Website SpaceNed